جهش صادرات و لزوم تنوع بخشی
در سال مالی ۱۴۰۳، صادرات مواد معدنی و صنایع معدنی به ۶٫۳ میلیارد دلار رسید و تنها طی سه ماهه پایانی ۲۰۲۴، این عدد به آستانه ۱۰ میلیارد دلار نزدیک شد؛ رشد بیش از ۲۰ درصدی نسبت به دوره مشابه سال قبل که عمدتاً مرهون زنجیره‌های فولاد، آلومینیوم و مس بود.
با این همه، تکیه بیش از حد بر خام فروشی یا نیمه‌فرآوری، حاشیه سود و ارزش افزوده را محدود می‌کند. راهبرد آینده باید بر تنوع محصول، توسعه صنایع پایین‌دستی و برندینگ جهانی متمرکز باشد؛ موضوعی که در نقشه راه ۱۴۰۴ ایمیدرو نیز به آن اشاره شده است.
اکتشافِ ژرف؛ شاه‌کلید آینده
سرمایه‌گذاری در اکتشاف طی ۹ ماهه نخست ۱۴۰۲ به ۲۴٫۵ هزار میلیارد ریال رسید و بیش از ۴۱۳ هزار متر حفاری به ثمر نشست؛ عملکردی که ۹۰ درصدِ برنامه را پوشش می‌دهد.
اما چالش اصلی، تغییر رویکرد از اکتشاف سطحی به ژرف‌کاوی سیستماتیک با تکیه بر تکنیک‌های ژئوفیزیک هوابرد، داده‌های ماهواره‌ای و یادگیری ماشین است؛ فناوری‌هایی که می‌توانند هزینه ریسک را کاهش دهند و افق‌های جدیدی در عناصر استراتژیک مانند لیتیوم و عناصر نادر خاکی بگشایند.
بحران انرژی؛ گلوگاه تولید
در حالی که کشور با ناترازی برق و گاز دست‌وپنجه نرم می‌کند، قطعی‌های مکرر، تولید و حتی ایمنی معادن زیرزمینی را دچار اختلال کرده است؛ فقط در اردیبهشت امسال، ده‌ها واحد معدنی با خاموشی ناخواسته مواجه شدند.
تأمین انرژی پایدار—چه از مسیر احداث نیروگاه های تجدیدپذیر در جوار معادن و چه از رهگذر قراردادهای خرید برق خصوصی (PPA)—پیش‌نیاز تداوم تولید و کاهش انتشار کربن است.
محیط زیست و مسئولیت اجتماعی
معدن، اگرچه پیشران رشد است، ولی می‌تواند به قیمت تخریب زیست‌بوم و تعارض با جوامع محلی تمام شود. اجرای دقیق ارزیابی‌های اثرات زیست‌محیطی، احیای معادن متروکه، استفاده از فناوری‌های کم‌آب و تدوین چارچوب‌های ESG بومی، اکنون دیگر توصیه نیست، اجبار است. سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی نیز روزبه‌روز نسبت به رتبه‌بندی‌های پایداری حساس‌تر می‌شوند.
سرمایه انسانی؛ مزیت رقابتی فراموش‌شده
تنها در سال تحصیلی جاری بیش از ۶ هزار دانشجوی مهندسی معدن و متالورژی در دانشگاه‌های کشور مشغول تحصیل‌اند، اما شکاف میان دانشگاه و صنعت محسوس است. برنامه‌های کارآموزی مشترک، مراکز نوآوری و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند حلقه مفقوده انتقال دانش به بهره‌برداری را تکمیل کنند.
توصیه‌های راهبردی برای دهه پیش رو
1. ثبات مقررات و جذب سرمایه: تدوین قراردادهای بلندمدت، معافیت‌های مالیاتی پلکانی، و انتشار اوراق سلف موازی معدنی برای تأمین مالی.
2. دیجیتال‌سازی عملیات: پیاده‌سازی اینترنت اشیاء صنعتی (IIoT)، کنترل از راه دور و هوش مصنوعی برای کاهش حوادث و افزایش بهره‌وری.
3. تکمیل زنجیره ارزش: ایجاد خوشه‌های فرآوری منطقه‌ای، به‌ویژه در کرمان، یزد و آذربایجان، با محوریت فولاد سبز و آلومینیوم کم‌کربن.
4. گسترش انرژی های نو: احداث نیروگاه های خورشیدی و بادی در پهنه‌های معدنی و استقرار سیستم‌های بازیابی حرارت برای کاهش شدت انرژی.
5. دیپلماسی معدنی: فعال‌سازی بازارهای مشترک با کشورهای همسایه برای صادرات خدمات فنی و مهندسی، نه فقط ماده معدنی.
سخن پایانی
روز ملی معدن، صرفاً یک یادبود تقویمی نیست؛ آینه‌ای است که وضعیت امروز و فردای این صنعت را به ما نشان می‌دهد. اگر بخواهیم معدن به‌راستی جایگزین نفت شود، باید از «گفتاردرمانی» فاصله بگیریم و با پژوهش عمیق، سرمایه‌گذاری جسورانه و حکمرانی شفاف، ثروت درون زمین را به رفاه روی زمین بدل کنیم. معدن‌کاران کشور سهم خود را با سختی و خطر به دوش می‌کشند؛ اکنون نوبت سیاست‌گذاران، مدیران و دانشگاهیان است که با همان همت، چارچوبی برای رشد سبز، عادلانه و مبتنی بر دانش فراهم آورند.
